Քաղցկեղ. արդի իրավիճակը և հեռանկարները

Վերջին հարյուրամյակի ընթացքում ուռուցքաբանության անջատումը որպես ինքնուրույն գիտական ուղղություն, վերջին կես դարում դրա բուռն զարգացումը պայմանավորված էին հիվանդացության աճով, ուռուցքով հիվանդների մասնագիտացված օգնության համակարգերի կառուցվածքի ստեղծման անհրաժեշտությամբ:

Ժամանակակից ուռուցքաբանությունը բազմեզր գիտություն է, որը հիմնված է ինչպես կանցերոգենեզի տեսական հիմքերի, այնպես էլ ուռուցքների կլինիկական տեսակետների խորը ուսումնասիրման վրա: Ցավոք, օրգանիզմում ձևավորվող քաղցկեղային գործընթացը վիրաբույժին հայտնի է դառնում դրա զարգացման ոչ նախնական, նույնիսկ ոչ սկզբնական փուլերում, այլ արդեն քաղցկեղային նորագոյացության` չարորակ ուռուցքի առկայության կամ արդեն տարածուն ախտաբանական երևույթների շրջանում: Ահա թե ինչու վերջին տասնամյակներում զարգացած, զարգացող երկրներում չարորակ նորագոյացությունները բնակչության հիվանդացության, հաշմանդամության, մահացության ընդհանուր կառուցվածքում դասվում են առաջատար, սոցիալ-տնտեսական, պսիխոէմոցիոնալ, այլ հարցերի բարդ համալիրում այն կարևոր խնդիրների շարքին, որոնք նաև համապետական նշանակություն ունեն:

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) տվյալներով, երրորդ հազարամյակի սկզբում ամբողջ աշխարհում տարեկան ախտորոշվել է չարորակ ուռուցքով հիվանդության միջին հաշվով 10 մլն, մահվան 6 մլն դեպք: Նախնական հաշվարկներով` 2020-ին առաջնային հիվանդների թիվը կկազմի 20, մահացածներինը` 12 մլն, հիվանդների ընդհանուր թվում թոքի քաղցկեղը կկազմի 12,3%, կրծքագեղձինը` 10,4%, հաստ աղիքինը` 9%: 2010 թ. աշխարհում կանխատեսվում է տղամարդկանց թոքերի, կանանց` կրծքագեղձերի, հաստ աղիքի քաղցկեղով հիվանդացության ցուցանիշների աճ:

Չարորակ նորագոյացություններով հիվանդացության աճի բարձր տեմպեր են գրանցվում նաև Հայաստանում: Ասենք, որ 1995-ից  այդ ցուցանիշի միջին տարեկան աճը կազմել է 3,2%: 2007թ. վերջում հանրապետությունում հաշվառված էր 28439 հիվանդ: Հիվանդացության ցուցանիշը 100000 բնակչի հաշվով (երկու սեռը միասին) կազմել է 224,0: Այդ տարի գրանցվել է 7294 նոր հիվանդ: Հայաստանում քաղցկեղի առավել հաճախակի հանդիպող տեղակայումներն են եղել շնչափողը, բրոնխները, թոքերը (17%), կրծքագեղձը (13,9%), միզային համակարգը (10,4%), կանացի սեռական օրգանները (8,5%), ստամոքսը (8,5%): Մնացած 41,7%-ը կազմել են քաղցկեղի այլ տեղակայումները: Չարորակ նորագոյացություններով հիվանդացության վերլուծությունը ցույց է տվել, որ առավել հաճախ ախտահարվում են մարսողական համակարգի օրգանները` 26,3%:

Հիվանդացության աճի հետ մեկտեղ 2008թ. հանրապետությունում դիտվել է նաև քաղցկեղի բարձիթողի դեպքերի աճ. III-IV փուլերում (ուշացած) առաջին անգամ դիմող հիվանդները կազմել են 56,2, իսկ 2007թ.-ին` 59,8%: 

Հանրապետության բնակչության` ուռուցքներով հիվանդացության կանխորոշման մեր հաշվարկները ցույց են տվել, որ 2025-ին կարելի է կանխատեսել քաղցկեղով հիվանդացության աճ (11250 դեպքով), այսինքն` 2007թ. հետ համեմատած այն կկազմի 54.2%, ընդ որում` տղամարդկանց շրջանում կարձանագրվեն թոքերի, շագանակագեղձի, հաստ աղիքի, միզապարկի, իսկ կանանց` կրծքագեղձի, հաստ աղիքի, թոքի քաղցկեղով հիվանդացության առավել մեծ աճ:

Վերջին տասնամյակներում ավելի մեծ զարգացում, տարածում են ստանում բուժման զուգորդված, համալիր եղանակները (նախավիրահատական` նեոադյուվանտ, հետվիրահատական` ադյուվանտ, ինչպես նաև ներվիրահատական ճառագայթային ու դեղորայքային): Այսպես, եթե հետվիրահատական բուժմամբ զգալիորեն կայունանում են վիրահատական միջամտության արդյունքները, ապա վիրահատության ենթակա հիվանդների նախավիրահատական բուժումն անցկացվում է ուռուցքի տեղային կրկնությունների ու մետաստազների կանխարգելման նպատակով: Վիրահատության ոչ ենթակա առաջնային ուռուցքների դեպքում նախավիրահատական բուժմամբ ուռուցքի չափսերը փոքրանում են, վերանում են ուղեկցող բորբոքային երևույթները, որով բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում արմատական վիրահատություն կատարելու համար:

Համալիր բուժման մյուս կարևոր փաստարկն այն է, որ ուռուցքի տեղային աճն ուղեկցվում է քաղցկեղային բջիջների` ավշային, արյունատար ուղիներով տարածմամբ, ուստի բուժման սխեմայում տեղային ազդեցության մեթոդները (վիրահատություն, ճառագայթահարում) պետք է զուգակցվեն ընդհանուր դեղորայքային բուժմամբ, որն անմիջականորեն ուղղված է ուռուցքային դուստր զանգվածների դեմ:

Ուռուցքաբանական ծառայությունը սերտորեն կապված է ընդհանուր բուժական ցանցի հիմնարկների գործունեության հետ: Ուռուցքով հիվանդների առաջնային հետազոտումը, հայտնաբերումը հիմնականում կատարվում են պոլիկլինիկաներում, ստացիոնարներում: Ուռուցքով հիվանդների գրեթե 50%-ը բուժվում է ընդհանուր բուժական ցանցի (հիմնականում վիրաբուժական) ստացիոնարներում: Մի շարք տեղակայումների դեպքում (մարսողական օրգաններ, գինեկոլոգիա, ՔԿԱ, այլն) վիրաբուժական ստացիոնարներում հոսպիտալվածների տոկոսը, որոնց ցուցաբերվում է անհետաձգելի վիրաբուժական օգնություն, նշանակալիորեն բարձր է: 

Ընդհանուր պրոֆիլի ստացիոնարները զուրկ են բուժման համալիր եղանակների կիրառման հնարավորությունից: Ուռուցքային վիրաբուժության պարտադիր կանոնները չպահպանելը, ինչպես նա պահանջվող համարժեք մեթոդներից չօգտվելը բերում են չարդարացված արդյունքների: Մեր դիտարկումների համաձայն, ինչպես նաև գրականության տվյալներով, մասնագիտացված ուռուցքաբանական կլինիկաներում բուժված հիվանդների ապրելու հավանականությունը ընդհանուր վիրաբուժական կլինիկաներում բուժվածների հետ համեմատած 2-3 անգամ ավելի մեծ է և 3-4 անգամ սակավ են լինում հիվանդության լոկոռեգիոնար կրկնությունները:

Հանրապետությունում ուռուցքաբանական ծառայության հետագա կատարելագործման հեռանկարները դիտարկելիս, անհրաժեշտ ենք համարում մի շարք միջոցառումներին զուգահեռ նշել մասնագիտացված ուռուցքաբանական կլինիկաներում հիվանդների առավելագույն կենտրոնացման անհրաժեշտությունը: Ուռուցքով հիվանդների բուժման համար, բացի համապատասխան կադրերից, անհրաժեշտ են նաև ճառագայթային, համալիր բուժման համար հատուկ սարքավորումներ, պայմաններ:

Անհարկի ենք համարում նաև բուժական տարբեր հաստատություններում քիմիաթերապիան որպես անելանելի վիճակից դուրս գալու միջոց ընտրելը: Քիմիական դեղերը պետք է նշանակվեն խիստ ցուցումներով, հաշվի առնելով ուռուցքային պրոցեսի մի շարք գործոններ, խնդիրներ, չափորոշիչներ: Այդ առումով քիչ չեն ընդհանուր բուժական ցանցում բժիշկների չարդարացված ‚գործունեությանե ցավալի հետևանքները:

Հակաքաղցկեղային պայքարի գաղափարը բխում է այն փաստից, որ քաղցկեղը մեծ մասամբ կարելի է կանխարգելել, իսկ դրա առկայության դեպքում` վաղ ախտորոշմամբ ապահովել կայուն ապաքինում: Տնտեսապես զարգացած երկրներում հակաքաղցկեղային պայքարի առաջնությունը տրվում է քաղցկեղի առաջացման պատճառների, ռիսկի գործոնների բացահայտմանն ու վերացմանը, որից հետո` վաղ ախտորոշման որակի բարելավմանը, վերջում` հակաուռուցքային բուժման մեթոդների կատարելագործմանը:

Քաղցկեղի առաջնային, երկրորդային կանխարգելման գործի կազմակերպման ու իրականացման համար պահանջվող ֆինանսական ծախսերը բավական մեծ են, լրիվ ծավալով անմատչելի նույնիսկ բնակչության եկամուտների բարձր մակարդակով երկրների համար: Ամբուլատոր ուռուցքաբանական ծառայության հզորացումը, հատկապես հանրապետության փոքր քաղաքներում, շրջանային կենտրոններում, ուր զգալի ճեղքվածք կա հիվանդության ախտորոշման հարցերում բժշկության նվաճումների ու պոլիկլինիկայի բժշկի հնարավորությունների միջև, մասնագիտական օգնությունը կդարձնի առավել հասանելի, կբարձրացնի ընդհանուր բուժական ցանցի բժիշկների, ինչպես նաև բնակչության ուռուցքաբանական զգոնությունը:

Ուռուցքաբանության արդի նվաճումները վկայում են, որ քաղցկեղն անբուժելի հիվանդություն չէ, քանի որ ժամանակին ու ճիշտ բուժման դեպքում հիվանդների մեծ մասն ապաքինվում է:

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ